قوله تعالى: «الذین آمنوا و تطْمئن قلوبهمْ بذکْر الله» خواهى این آیت تفسیر آیت پیشین نه و آیت دوم: «الذین آمنوا و عملوا الصالحات» سخن مستأنف بود، و اگر خواهى سخن بر «اناب» منقطع کن، آن گه از «الذین آمنوا و تطْمئن» سخن پیوسته گیر تا به «حسْن مآب». «تطْمئن قلوبهمْ بذکْر الله» اینجا دو قول گفتهاند: یکى آنست که ذکر بمعنى وعد است، مصدر اضافت بفاعل کرده یعنى تصدق قلوبهم مواعید الله عز و جل و تسکن الیها و تأنس بها میگوید وعدههایى که الله تعالى داد مومنانرا در غیب از نعیم بهشت و دیدار و رضاء باقى، دلهاى ایشان بى گمان مىپذیرد و استوار مىدارد و مىآرامد و بآن شاد مىشود.
قول دیگر آنست که باین ذکر زبان خواهد، مصدر اضافت بمفعول کرده یعنى تطمئن قلوبهم بذکرهم الله بالسنتهم او بالسنة غیرهم دلهاى ایشان آرام گیرد و بنازد چون ذکر و ثناء خداى تعالى بر زبان رانند یا از دیگرى شنوند. قال الزجاج: اذا ذکر الله بوحدانیته آمنوا غیر شاکین. روى عن ابن عباس قال: هذا فى الحلف اذا حلف الرجل المسلم بالله على شىء سکن قلوب المومنین الیه. و قال مقاتل: تستأنس قلوبهم بالقرآن الا بذکر الله اى بسبب ذکره تطمئن قلوب المومنین.
قال مجاهد هم اصحاب رسول الله (ص).
روى موسى بن اسماعیل بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسین بن على بن ابى طالب علیهم السلام عن آبائه عنعنة ان رسول الله (ص) لما نزلت هذه الآیة: «ألا بذکْر الله تطْمئن الْقلوب» قال: «ذاک من احب الله و رسوله و احب اهل بیتى صادقا غیر کاذب و احب المومنین شاهدا و غایبا الا بذکر الله تحابوا».
... «الذین آمنوا و عملوا الصالحات طوبى لهمْ» اى فرج لهم و غبطة و قرة عین و هو فعلى من طیب العیش، اى العیش الطیب لهم الجامع للنعیم، گفتهاند که طوبى نام بهشتست بلغت حبشه. ابن عباس گفت طوبى درختى است در بهشت اصل آن در سراى على بن ابى طالب (ع) و در هر خانهاى و غرفهاى از غرفهاى مومنان از آن شاخى.
و در خبرست از مصطفى (ص) پرسیدند که یا رسول الله ما طوبى؟ طوبى چیست؟ گفت: «شجرة اصلها فى دارى و فرعها على اهل الجنة»
درختى که اصل آن در سراى من و شاخههاى آن در سراى مومنان، وقتى دیگر از وى پرسیدند جواب داد: «شجرة اصلها فى دار على و فرعها على اهل الجنة»
، گفتند یا رسول الله یک بار چنان جواب دادى و یک بار چنین، گفت: «دارى و دار على غدا واحدة فى مکان واحد».
و عن ابن عمر قال ذکر عند النبى (ص) طوبى، فقال النبى یا با بکر هل بلغک ما طوبى؟
قال: الله و رسوله اعلم، قال «طوبى شجرة فى الجنة لا یعلم طولها الا الله فیسیر الراکب تحت غصن من اغصانها سبعین خریفا ورقها الحلل یقع علیها الطیر کامثال البخت».
قال ابو بکر ان هنالک لطیرا ناعما، فقال انعم منه من یأکله و انت منهم یا با بکر.
و عن ابى سعید الخدرى ان رجلا قال یا رسول الله ما طوبى؟ قال شجرة فى الجنة مسیرة مائة سنة ثیاب اهل الجنة تخرج من اکمامها.
و عن معویة بن قرة عن ابیه قال قال رسول الله (ص): طوبى شجرة غرسها الله بیده تنبت الحلى و الحلل و ان اغصانها ترى من وراء سور الجنة.
و قال ابو هریره: طوبى شجرة فى الجنة یقول الله لها تفتقى لعبدى عما شاء فتفتق له عن الخیل بسروجها و لجمها و عن الإبل بازمتها و عما شاء من الکسوة، قال و ما فى الجنة اهل منزل الا و غصن من اغصان تلک الشجرة متدل علیهم فاذا ارادوا ان یأکلوا من الثمرة تدلى فأکلوا منها ما شاءوا علیها طیرا مثال البخت فتجیء الطیر فیأکلون منها قدیرا و شواء ثم تطیر. و عن عبید بن عمیر قال هى شجرة فى جنة عدن اصلها فى دار النبى (ص) و فى کل دار و غرفة منها غصن لم یخلق الله لونا و لا زهرة الا و فیها منها، تنبع من اصلها عینان الکافور و السلسبیل.
قال وهب بن منبه و تخرج من اصلها انهار الخمر و اللبن و العسل و هى مجلس لاهل الجنة، فذلک قوله: «طوبى لهمْ و حسْن مآب».
«کذلک أرْسلْناک» اى کما ارسلنا قبلک رسلا ارسلناک الى امتک، «قدْ خلتْ منْ قبْلها أمم» اى لست بدعا من الرسل و لیست امتک اول امة ارسل الیها رسول امت در این آیت امت دعوتاند، جهانداران که در جهانند مومن و کافر، مخلص و منافق، صدیق و زندیق همه در تحت آن شود، همانست که مصطفى (ص) گفت: «انا حظکم من الانبیاء و انتم حظى من الامم»، «لتتْلوا علیْهم الذی أوْحیْنا إلیْک» یعنى القرآن، «و همْ یکْفرون بالرحْمن» این آیت روز حدیبیه فرو آمد که کافران از رسول (ص) صلح نامه خواستند، رسول خدا (ص) على (ع) را گفت: اکتب بسم الله الرحمن الرحیم.
سهیل بن عمرو گفت و مشرکان: ما نعرف الرحمن الا صاحب الیمامة رحمن چه باشد؟ ما رحمن ندانیم مگر صاحب یمامه را یعنى مسیلمه کذاب، آن گه سهیل گفت باسمک اللهم نویس چنانک عادت ماست و در جاهلیت چنین مىنوشتند، رب العالمین آیت فرستاد که: «و همْ یکْفرون بالرحْمن» بنام رحمن و یاد کرد او کافر میشوند.
روى جویبر عن الضحاک عن ابن عباس قال: نزلت فى کفار قریش حین قال لهم النبى (ص): «اسْجدوا للرحْمن» کافران گفتند رحمن چیست و کیست؟
رب العالمین بجواب ایشان گفت: «قلْ هو ربی لا إله إلا هو علیْه توکلْت» جاى دیگر گفت: «قلْ هو الرحْمن آمنا به و علیْه توکلْنا». «قلْ هو ربی» اى الرحمن ربى و خالقى و رازقى و مدبرى، «لا إله إلا هو علیْه توکلْت» وثقت به و فوضت امرى الیه و استعنت به فى توفیقى لمصلحة دنیاى و آخرتى، «و إلیْه متاب» اى و الیه اتوب من خطایاى، و الاصل متابى فحذفت الیاء لان الکسرة تدل علیها.
«و لوْ أن قرْآنا سیرتْ به الْجبال» سبب نزول این آیت آن بود که قریش بهم آمدند، گفتند یا محمد: ان سرک ان نتبعک فسیر لنا جبال مکة بالقرآن، اگر میخواهى که ترا پس رو باشیم و بتو ایمان آریم این کوههاى مکه باین قرآن روان گردان، از جاى خویش ببر تا زمین مکه بر ما فراخ شود و چشمههاى آب روان پدید آر تا کشت زار کنیم و درخت نشانیم که تو بر خداى خویش نه کم از داود پیغامبرى که الله تعالى کوهها مسخر او کرد تا با وى تسبیح مىکرد، و همچنین باد ما را مسخر کن تا مرکب ما شود ازینجا تا بشام از بهر تجارت و قضاء حاجت که نه تو بر خداوند خویش کم از سلیمان پیغامبرى که باد وى را مسخر بود، و نیز جد خویش را قصى از بهر ما زنده گردان یا آن کس که میخواهیم ازین مردگان تا از وى پرسیم که آنچ تو آوردى حق است یا باطل چون ایشان بر مصطفى (ص) اقتراح این آیات کردند، رب العالمین بجواب ایشان این آیت فرستاد: «و لوْ أن قرْآنا» اى و لو ان کتابا، «سیرتْ به الْجبال أوْ قطعتْ به الْأرْض أوْ کلم به الْموْتى» جواب لو محذوف است یعنى لکان هذا القرآن، اى لو سیرت جبال لقراءة کتاب لکان هذا القرآن اذ لیس فى کتب الله ما یجمع من الحکم و الدلایل و الشواهد و البینات ما یجمعه القرآن معنى آنست که اگر هرگز کوهى روان کردندى بقراءت کتابى یا بوى مرده زنده گردانیدندى این قرآن بودى، «بلْ لله الْأمْر جمیعا» اى هذا و امثاله یفعله الله القادر الذى له کل الامر و لیس لاحد ان یقترح علیه آیة. و قیل تقدیر الآیة «و لوْ أن قرْآنا سیرتْ به الْجبال أوْ قطعتْ به الْأرْض أوْ کلم به الْموْتى» لما آمنوا هذا کقوله «و لوْ أننا نزلْنا إلیْهم الْملائکة» الآیة... ثم قال: «بلْ لله الْأمْر جمیعا» اى هو المالک لجمیع الامور یفعل ما یشاء، «أ فلمْ ییْأس الذین آمنوا» قال ابن عباس أ فلم یعلم الذین آمنوا، و الیأس بمعنى العلم لغة نخع و قیل لغة هوازن، و انشد:
الم ییأس الاقوام انى انا ابنه
و ان کنت عن ارض العشیرة نائیا
یرید الم یعلم، و قال الکسائى هو من الیأس الذى هو ضد الطمع و المعنى ان الکفار لما سألوا تسییر الجبال بالقرآن و تقطیع الارض و تکلیم الموتى اشرأب لذلک المومنون و طمعوا فى ان یعطى الکفار ذلک فیومنوا: فقال الله عز و جل: «أ فلمْ ییْأس الذین آمنوا» من ایمان هولاء لعلمهم ان الله عز و جل لو اراد ان یهدیهم لهدیهم، کما تقول: قد یئست من فلان ان یفلح مىگوید نومید نشوند گرویدگان یکبارگى که کافران بىخواست الله تعالى بنخواهند گروید. قرأ البزى عن ابن کثیر: «ا فلم یایس» و هما لغتان یئس ییأس و ایس یایس، و قوله «یشاء الله» على لفظ المستقبل، «لهدى» على لفظ الماضى لان ما یشاء الآن فهو الذى شاء قبل و لفظ الماضى و المستقبل سواء، «و لا یزال الذین کفروا» عام. و قیل طایفة منهم، «تصیبهمْ بما صنعوا» من کفرهم و اعمالهم الخبیثة، «قارعة» داهیة تقلقهم و نازلة تهلکهم من القرع و هو الضرب بالمقرعة اى لا یأمنون المسلمین بعد الیوم، «أوْ تحل» القارعة، «قریبا منْ دارهمْ» هى سرایا المسلمین. و قیل هى انواع البلاء من القحط و الجلاء و الاسر و الجزیة و غیرها.
قال ابن عباس او تحل انت یا محمد قریبا من دارهم و هذا وعد بفتح مکة، «حتى یأْتی وعْد الله» الصبر ها هنا مضمر، یعنى فاصبر حتى یأتى وعد الله یعنى یأتى وقت فتح مکة الذى وعد الله، «إن الله لا یخْلف الْمیعاد» فى قوله «لرادک إلى معاد». و قیل وعد الله یوم القیامة، «إن الله لا یخْلف الْمیعاد» لا خلف فى موعوده، «و لقد اسْتهْزئ برسل منْ قبْلک» یعزى نبیه (ص) على ما ناله من استهزاء قومه یقول: و لقد استهزئ المشرکون قبل کفار مکة بانبیائهم قبلک. یا محمد، «فأمْلیْت للذین کفروا» اى اطلت لهم المدة بتأخیر العقوبة لیتمادوا فى المعصیة، «ثم أخذْتهمْ» عاقبتهم باشد العقاب، «فکیْف کان عقاب» اى عقابى ایاهم، اى فکذلک اصنع بمن استهزاء بک کالولید بن المغیرة و العاص بن وائل و غیرهم.
«أ فمنْ هو قائم» هذا من محذوف الجواب ایضا و المعنى أ فمن هو قائم بحفظ ارزاق خلقه، عالم بما یکسبونه من الاعمال و یجازى علیها کمن لا یقدر على شىء من ذلک من الاصنام التی لا تضر و لا تنفع و حذف ذلک لدلالة قوله: «و جعلوا لله شرکاء» علیه، «قلْ» یا محمد للمشرکین، «سموهمْ» باضافة افعالهم الیهم ان کانوا شرکاء لله کما یضاف الى الله افعاله باسمائه الحسنى نحو الخالق و الرزاق مىگوید یا محمد مشرکان را بگوى اگر این اصنام خداى را انبازاناند ایشان را آن نام بر نهید و بآن نام خوانید که دلالت کند بر استحقاق الهیت و صحت شرکت، چون نام خالق اگر مىآفرینند و رازق اگر روزى مىدهند و محیى و ممیت اگر احیاء و اماتت مىکنند و گر نه بمجرد آنک ایشان را خدایان خوانید حجت درست نیاید و بر استحقاق الهیت دلالت نکند، پس گفت: «أمْ تنبئونه» یعنى فان سموهم قل أ تنبئونه، «بما لا یعْلم فی الْأرْض» اى أ تخبرون الله بشریک له فى الارض و هو لا یعلمه، نفى العلم لانتفاء المعلوم اى لا شریک له فى السماوات و الارض فلا یعلمه.
و قال الحسن معناه اذا ادعیتم فعل الاصنام فقد اخبرتم الله بما لا یعلم یعنى بما لیس فى الارض لان لا بمعنى لیس و العلم زیادة، «أمْ بظاهر من الْقوْل» یعنى ام تقولون مجازا من القول و باطلا لا حقیقة له. و قیل «سموهمْ» اى وصفوهم انه لا یجوز ان تکون آلهة. و قیل هذا تهدید کما تقول لمن تهدده على شرب الخمر: سم الخمر بعد هذا. و قیل معنى الآیة قل لهم أ تنبئون الله بباطن لا یعلمه ام بظاهر یعلمه فان قالوا بباطن لا یعلمه احالوا و ان قالوا بظاهر یعلمه قل لهم سموهم و بینوا امرهم فان الله لا یعلم لنفسه شریکا، «بلْ زین» اى دع ذکر ما کنا فیه، «زین للذین کفروا مکْرهمْ» اى زین الشیطان لهم کفرهم و تمویههم و قولهم ان الاصنام شرکاء لله، «و صدوا عن السبیل» اى صدوا الناس عن رسول الله و صدوا المسلمین عن سبیل الله.
قرأ الکوفى و یعقوب «و صدوا» بضم الصاد یعنى صدهم الله سبحانه عن سبیل الهدى.
و قیل منعهم عن طریق الحق غواتهم و مردتهم بالاغواء و الشیاطین بتزیین الباطل لهم، «و منْ یضْلل الله» بخذلانه ایاه، «فما له منْ هاد» موفق.
«لهمْ عذاب فی الْحیاة الدنْیا» بالقتل و الاسر و الجلاء، «و لعذاب الْآخرة أشق» لدوامه و استمراره، الشق و المشقة: الشدة، «و ما لهمْ من الله منْ واق» دافع یدفع عنهم عذاب الله.
«مثل الْجنة» اى صفة الجنة، کقوله: «و لله الْمثل الْأعْلى» اى الصفة العلیا، یقول صفة الجنة «التی وعد الْمتقون» ان الانهار تجرى من تحتها کذا و کذا. و قال الزجاج: ان الله عز و جل عرفنا امور الجنة التی لم نرها و لم نشاهد ها بما شاهدناه من امور الدنیا و عایناه، فالمعنى «مثل الْجنة التی وعد الْمتقون» جنة «تجْری منْ تحْتها الْأنْهار أکلها دائم» لا ینقطع و لا یفنى، کقوله: «لا مقْطوعة و لا ممْنوعة»، «و ظلها» ظلیل. کقوله: «و لا تضْحى لا یروْن فیها شمْسا» قال مالک بن انس لیس فى الدنیا شىء یشبه ثمر الجنة الا الموز فانه یوجد صیفا و شتاء. و قیل اکلها دائم لا ینقطع بالموت و البلى و ظلها دائم لا تنسخه الشمس و انما یستضیء اهل الجنة بنور لا حر معه و لا برد و هذه الآیة رد على الجهمیة حیث قالوا ان نعیم الجنة یفنى، «تلْک عقْبى الذین اتقوْا» اى الجنة الموصوفة عقبى تقواهم، اى منتهى امرهم و مآله، «و عقْبى الْکافرین النار» اى منتهى دارهم و اعمالهم.
«و الذین آتیْناهم الْکتاب یفْرحون» مومنان اهل کتاباند، عبد الله سلام و اصحاب وى و نجاشى و اصحاب وى که در تورات و انجیل نام رحمن بسیار دیده بودند و خوانده و در قرآن بابتداء اسلام کم مىدیدند و از آن اندوهگن مىبودند، تا این آیت آمد: «قل ادْعوا الله أو ادْعوا الرحْمن» ایشان شاد شدند و فرح نمودند چون نام رحمن شنیدند و مشرکان کافر گشتند و در کفر بیفزودند، رب العزه مشرکان را گفت: «و همْ یکْفرون بالرحْمن» و مومنان اهل کتاب را گفت: «یفْرحون بما أنْزل إلیْک»
و همان مشرکان را گفت: «و من الْأحْزاب منْ ینْکر بعْضه» یعنى ینکر ذکر الرحمن. و قیل من الاحزاب هم الذین تحزبوا على رسول الله اى اجتمعوا على عداوته و هم المشرکون من ینکر بعضه یعنى یقرون بالله و ینکرون نبوة محمد (ص). گفتهاند این بعض از آن بعضها است که بمعنى کل است در قرآن، لان کل من کفر ببعض الکتاب فقد کفر بکله، «قلْ إنما أمرْت أنْ أعْبد الله و لا أشْرک به» آمنتم او کفرتم، «إلیْه أدْعوا» اى الى الله ادعوکم، «و إلیْه مآب» و الیه مرجعى و مرجعکم.
«و کذلک أنْزلْناه» اى کما انزلنا الکتاب على الانبیاء بلسانهم، انزلنا القرآن علیک، «حکْما عربیا» حکم اینجا کتاب است و دین مىگوید ترا کتاب عربى دادم دین عربى و حکم عربى. و الحکم العربى هو القرآن و القبلة و العید و المیقات و المشاعر و الخطب و الاذان و القیامة و تلحق بها الشهادة و لفظة عقد النکاح «و لئن اتبعْت أهْواءهمْ بعْد ما جاءک من الْعلْم» علم درین آیت و در نظایر این قرآنست، و المعنى و لئن اتبعت أهواءهم فى دعائهم ایاک الى ملة آبائهم بعد ما جاءک من القرآن، «ما لک من الله منْ ولی» ینصرک، «و لا واق» یقیک و هذا و عید حسم به طمعهم. و قیل المراد بهذا الخطاب اصحاب محمد (ص).
«و لقدْ أرْسلْنا رسلا منْ قبْلک و جعلْنا لهمْ أزْواجا و ذریة» هذا جواب قریش حین عابوا رسوله بان له ازواجا و ذریة یعیبونه بانه بشر و لیس بملک و قال الکلبى عیرت الیهود رسول الله (ص) و قالت ما نرى لهذا الرجل همة الا النساء و النکاح و لو کان نبیا کما زعم لشغله امر النبوة عن النساء فانزل الله هذه الآیة، و المعنى کانوا بشرا یأکلون و یباشرون النساء و یلدون الاولاد، «و ما کان لرسول أنْ یأْتی بآیة إلا بإذْن الله» اى بعلمه و امره، این جواب بو جهل است و عبد الله بن ابى امیه و مشرکان قریش که بر رسول خداى اقتراح آیات مىکردند من تسییر الجبال و غیره مىگویند هرگز هیچ پیغامبر نیامد تا نفرستادند و هیچ پیغامبر خود نبود و نتواند که آید مگر بدستورى الله تعالى و بعلم او و فرمان او و هیچ پیغامبر را قدرت آن ندادند که از بر خویش و از نزدیک خویش آیتى آرد بقوم خویش چنانک ایشان خواهند مگر که الله تعالى فرستد که قادر بر انزال آیات جز الله تعالى نیست و الله تعالى آن گه فرستد که خود خواهد و خود داند که هر وقتى را حکمى بود، «لکل أجل کتاب» اى لکل ما اقترحوا اجل یقع فیه مىگوید هر هنگامى را که الله تعالى تقدیر کرده و هر کارى را که رانده کتابى است که در آن اثبات کرده و نوشته، پس هیچ آیت نیاید مگر بآن هنگام که حکم کرده در آن کتاب و روا باشد که «إلا بإذْن الله» اینجا سخن قطع کنى، آن گه «لکل أجل کتاب» جواب مومنانست و رسول خدا که بتعجیل نصرت میخواستند و استفتاح دشمن، رب العزه گفت هر هنگامى را نوشته ایست و هر کارى را حکمى که آن کى خواهد بود، اى لکل امر قضاء الله کتاب کتبه فهو عنده. و قیل هذا من المقلوب اى لکل کتاب ینزل من السماء اجل و وقت معلوم ینزل فیه.